Dấu tích nhà phủ Mường Khoòng từ cuốn sách chữ Thái cổ

Ông Hà Nam Ninh bên cuốn sách chữ Thái cổ.

Nhà phủ Mường Khoòng không chỉ tồn tại như một huyền thoại về nơi thờ tự tín ngưỡng dân gian gắn liền với lễ hội văn hóa của cộng đồng bản Mường. Những dấu tích, cứ liệu còn sót lại đã minh chứng một cách chân thực, sống động cho vị thế rất được coi trọng, đề cao của Mường Khoòng ở các Mường lớn của người Thái trong và ngoài tỉnh. Tuy nhiên, những người thực sự am hiểu về những giá trị to lớn của nhà phủ Mường Khoòng trong sự phát triển của văn hóa bản làng thì không còn nhiều.

Nguồn gốc nhà phủ Mường Khoòng từ cuốn sách Thái cổ

Người xưa gọi Mường Khoòng là Mường Luông hay phủ Mường Khoòng. Mường Khoòng và nhà phủ luôn gắn với nhau như hình với bóng. Trong quá khứ, Mường Khoòng và nhà phủ là biểu tượng sinh hoạt văn hóa không gì thay thế được. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện tại, biểu tượng ấy chỉ còn được lưu giữ lại trong tâm thức của một số cụ già cũng đã ở độ tuổi xưa nay hiếm. Nền đất nơi thờ cúng nhà phủ giờ đây đang nằm bên cạnh con đường liên xã, ở cuối bản Thung giáp với bản Nang, xã Cổ Lũng (Bá Thước).

Để tìm hiểu rõ thực hư nguồn gốc nhà phủ, chúng tôi đã có chuyến công tác tại vùng đất lưu nhiều dấu ấn lịch sử này. Gặp nhiều người cao tuổi, họ chỉ biết nơi đây có một truyền thuyết về nhà phủ Mường Khoòng nhưng cũng không rõ ngọn ngành của truyền thuyết ra sao. Chúng tôi tìm gặp ông Hà Nam Ninh, nguyên Phó Chủ tịch UBND huyện Bá Thước, hiện làm chủ tịch hội cựu giáo chức huyện Bá Thước, là người thường xuyên cùng các cụ cao niên trong xã tìm hiểu về lịch sử văn hóa Thái.

Ông Ninh lục trong tủ mang ra một số cuốn sách chữ Thái cổ, giấy ố vàng ghi chép rất nhiều ký tự và hình vẽ lạ mắt. Cuốn sách này ông sưu tầm được trong nhà con cháu nhiều đời của ông quan bản Dộc là Hà Văn Yên tại Mường Khoòng xưa (xã Lũng Cao, huyện Bá Thước hiện nay). Sách viết về những thủ lĩnh người Thái và cư dân từ xưa trên đất này. Trong đó, ghi chép nhiều về ông tạo Mường Khoòng Hà Nhân Chính và ông quan bản Dộc - những nhân vật có ảnh hưởng trực tiếp đến vận mệnh nhà Hậu Lê, cụ thể là vua Lê Trang tông, người mở đầu thời Lê Trung hưng kéo dài nhất lịch sử phong kiến Việt Nam.

Theo cuốn sách cổ vào một thời loạn lạc, ở Mường Khoòng, xuất hiện một người phụ nữ mang thai chạy đến xin cứu vớt. Ông Mường Khoòng (Hà Nhân Chính) thuộc dòng họ Kha Khun, thương hại nhưng sợ bị lộ, không dám giữ lại vùng Mường, liền chỉ lối cho vào trong vùng rừng sâu, núi cao. Người phụ nữ lần mò đến bản Dôộc (Dôộc tiếng địa phương nghĩa là con Vượn), một bản hẻo lánh, xung quanh chỉ toàn khỉ, vượn. Ông quan bản Dôộc (Dộc) Hà Văn Yên là người có đức độ, hay thương người nên đã đem người phụ nữ giấu vào hang đá, hàng ngày mang cơm đến nuôi, đến ngày sinh hạ một bé trai, ông lại cất công đi khắp vùng tìm hiểu thân thế cho đứa trẻ.

Quan Dộc lại tiếp tục nuôi giấu mẹ con đứa trẻ suốt nhiều năm nữa trong hang đá. Năm 1533, khi cậu bé đã lớn khôn, được quan Tày Ngự (Nguyễn Kim) cùng các đại thần nhà Lê đến đón đi làm vua thì người dân mới biết về thân thế của cậu. Do được nuôi giấu trong hang suốt nhiều năm, nên bà con gọi cậu là Chù Chốm (nghĩa là Giấu Trộm), sang tiếng Kinh thì chệch thành Chúa Chổm. Nhà vua cũng tôn kính gọi quan Dộc là bố nuôi.

Sau đấy, ông Mường Khoòng làm một dinh phủ để rước vua ra lo việc nước. Chọn nơi trung tâm Mường Khoòng, chỗ gặp nhau của ba con đường từ các bản khu Chiềng lên, bản Lặn sang và Piềng Dồn xuống để làm dinh phủ. Ông Mường Khoòng được giao trông coi công việc trong nội phủ, được phong chức là Tư đồ Nội dinh.

Trong cuốn sách cổ đã kể đến công trạng của hai cha con Hà Nhân Chính và Hà Thọ Lộc (Thái Ý Lân) đối với triều đình Nam Triều trong thế kỷ thứ XVI. Hà Nhân Chính đã phối hợp với Nguyễn Kim và Trịnh Kiểm, đưa hoàng tử Lê Duy Ninh đang ẩn náu ở Mường Khoòng ra dinh phủ để tập hợp lực lượng “phù Lê diệt Mạc”. Ông đã có công liên hệ với các tạo Mường Hạ, Mường Mộc, Mường Sang hưởng ứng theo vua. Kết thúc cuộc chiến tranh nhà Mạc, nhà vua tổ chức thưởng công Đại Hán, Mường Khoòng được công đầu.

Hiện vật còn sót lại mang dấu tích của nhà phủ Mường Khoòng.

Hà Thọ Lộc, con trai Hà Nhân Chính, là một võ tướng thời Trịnh Tùng có nhiều chiến công nổi bật. Sách cổ của người Thái kể, ông tạo Mường Khoòng Hà Thọ Lộc là võ tướng có công lao lừng lẫy. Nhà vua thấy ơn của Hà Thọ Lộc rất to lớn với triều đình, nên ban thưởng thêm “52 khiêng (gánh) của cải” để mang về Mường Khoòng.

Các thứ vua cho mang về có cả bốn cái tán vàng, ba cái xiêu vàng, hai đôi tượng, hai đôi vạc, một cái trống đồng. Hà Thọ Lộc mang về Mường Khoòng, truyền cho người dân ở các bản đến dựng lên một cái đình ở nơi dinh phủ cũ để thờ cúng. Trước đó, tòa phủ này do cha ông là Hà Nhân Chính dựng lên, để vua Lê và các trọng thần như Nguyễn Kim, Trịnh Duy Thuân, Trịnh Kiểm... luận bàn việc nước. Đây là vị trí hết sức thuận lợi, an toàn cho các hoạt động bí mật, quan trọng trong thời gian ngắn. Dân Mường Khoòng gọi đình là nhà phủ. Làm xong nhà phủ, Hà Thọ Lộc truyền cho dân đến tế phủ, mỗi bản làm một mâm cơm đặt lên cúng tế. Trước khi tế nhà phủ phải tế thần Long Vương ở Mó Nủa và thần Pu Mới ở Xộp Ngài. Từ đó thành lệ, truyền đi mãi mãi.

Nhìn nhận về nhà phủ Mường Khoòng

Nhà phủ Mường Khoòng được dựng dưới chân núi bản Thung, trên một khoảnh đất cao, tương đối bằng phẳng, nhìn ra cánh đồng Nong Bang, cách dòng suối Nủa vài chục mét. Kiến trúc theo kiểu nhà sàn truyền thống của người dân Mường Khoòng, gồm 3 gian, lợp lá cọ, cột chôn bằng gỗ kiêng vững chắc. Sàn lát bằng tre là ngà, xung quanh thưng ván nửa dưới, còn nửa trên đan thưa như vách thưng các nhà thờ thần khác. So với nhà 3 gian thông thường thì nhà phủ có phần rộng hơn.

Trong lòng nhà để sàn trống, không ngăn vách, nhưng vẫn bài trí theo từng gian. Phía trên cùng của mỗi gian đặt một cái bàn thờ. Trên mỗi bàn thờ đặt 1 cái ngai, sơn son thếp vàng. Tay ngai có hình rồng. Bàn thờ ở gian giữa là để thờ vua, bên phải thờ ông Quốc công, bên trái thờ ông Hà Thọ Lộc. Bốn cái lọng cắm xen kẽ giữa hai bàn thờ. Mỗi bàn thờ có hai câu đối. Dựa vào vách có gươm, giáo, bát xà mâu. Phía cuối nhà treo một trống đồng, một trống đại sơn son thếp vàng, một trống con. Dưới gầm sàn đặt hai cái sanh lớn.

Trước nhà đặt hai con voi, hai con ngựa đá. Con voi đá nặng khoảng năm, sáu tạ; ngựa đá nặng khoảng ba, bốn tạ. Hai con voi đá và hai con ngựa đá đặt vào từ thời Đô đốc Hà Mỹ Hào (con ông Hà Thọ Lộc), lấy từ núi Nhồi (huyện Đông Sơn), chở bằng thuyền theo sông Mã, đến cửa suối Nủa thì đặt lên bè cho trâu kéo, đoạn nào đường khó thì tời và khiêng bộ. Ngoài cổng đi vào dựng một bia đá ghi lại sự tích nhà phủ bằng chữ Hán Nôm. Nhà phủ được tu sửa, bổ sung nhiều lần. Đến thời Nguyễn, các ông lĩnh binh Hà Công Tú và tri châu Tân Hóa Hà Văn Cao đã trang bị nội thất cơ bản ổn định”.

Sau khi hoàn thành sứ mệnh trung hưng nhà Lê, nhà phủ Mường Khoòng trở thành một cơ sở thờ tự tín ngưỡng dân gian gắn liền với lễ hội văn hóa cộng đồng của cả vùng này.

Mường Khoòng mỗi năm có hai lần tổ chức lễ hội toàn Mường. Lần thứ nhất vào tháng ba, lần thứ hai vào tháng tám. Địa điểm thờ có 3 nơi, đó là Xộp Ngài thờ thần Pu Mới, gọi linh hồn của Mường; nhà phủ thờ thần vua quan, tạo Mường; Mó Nủa thờ Long vương (thuồng luồng).

Tháng ba, cả ba nơi đều cúng thịt lợn. Tháng tám, Xộp Ngài cúng thịt bò đen, Mó Nủa cúng thịt trâu trắng, nhà phủ cúng thịt trâu đực. Chủ lễ là nhà ông tạo Mường, thầy cúng phải là người thuộc dòng họ Kha Đắm. Dân trong mường gồm 54 bản, có đủ thành phần già, trẻ, gái trai, quan bản, tạo bản, mang theo quần áo, gạo tiền tập trung về vùng xã Chiềng (Cổ Lũng), trọ lại ba bốn ngày để tham gia thờ thần, giao lưu văn nghệ thể thao. Mỗi ngày thờ ở một địa điểm vào buổi sáng, sau đó thì xuống đồng vui chơi, thi thố tài năng và uống rượu cần, bàn bạc công việc của mường.

Nhà phủ thật sự là một nơi thờ tự tín ngưỡng dân gian gắn liền với lễ hội văn hóa của cộng đồng bản Mường. Tiếc rằng, trải qua sự biến thiên của thời gian cùng với những biến động của lịch sử lúc bấy giờ, nhà phủ đã không còn giữ được nguyên vẹn và gần như bị lãng quên. Hiện nay dấu tích chỉ còn mấy gốc cột gỗ lõi bị cháy cụt phần trên mặt đất và một con ngựa đá, một con voi đá được chuyển đến sân Trường phổ thông THCS Cổ Lũng. Mảnh bia đá của nhà phủ hiện đang được để tạm trong khuôn viên Trường THCS Cổ Lũng hoặc rải rác trong nhà dân.

Nhà phủ Mường Khoòng cùng với các sinh hoạt văn hóa, tâm linh xoay quanh nó đã tạo nên những nét văn hóa đặc sắc, riêng biệt của người Thái ở Bá Thước. Chính bởi vậy, việc khôi phục, tái dựng lại nhà phủ, lễ hội Mường Khoòng là việc làm hết sức cần thiết góp phần bảo tồn và phát triển bản sắc văn hóa dân tộc, tạo nên một điểm đến tham quan du lịch di tích lịch sử, văn hóa tâm linh nhằm thúc đẩy sự phát triển kinh tế của địa phương và của tỉnh.

Vân Anh