Đền phố Cát với tín ngưỡng thờ Mẫu ở xứ Thanh

Về với thị trấn Vân Du (Thạch Thành), ngoài sức hút của cảnh sắc thiên nhiên, du khách không thể bỏ qua đền phố Cát – trung tâm sinh hoạt văn hóa – tín ngưỡng độc đáo, nơi gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu trên mảnh đất Thạch Thành nói riêng, xứ Thanh nói chung.

Đền phố Cát (thị trấn Vân Du, Thạch Thành).

Các nhà nghiên cứu đã thống nhất rằng: Tín ngưỡng thờ Mẫu là một hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể. Gắn bó với tín ngưỡng thờ Mẫu là hệ thống các huyền thoại, thần tích, các bài văn chầu, truyện thơ nôm, các bài giáng bút, câu đối, đại tự. Bên cạnh đó, khi nói đến tín ngưỡng thờ Mẫu còn phải nói đến các hình thức diễn xướng như hát chầu văn, lên đồng… Và lẽ dĩ nhiên, khi nói đến tín ngưỡng, lễ hội sẽ không bao giờ tách rời với không gian thực hành, đó là các điểm di tích.

Trong hệ thống đa dạng, phong phú các đình, chùa, đền, miếu… trên mảnh đất xứ Thanh, có hai nơi gắn liền với huyền tích giáng trần của Thánh mẫu Liễu Hạnh – người được suy tôn là một trong “Tứ bất tử”, có vai trò, vị thế đặc biệt quan trọng trong đời sống văn hóa – tín ngưỡng dân gian Việt Nam, đó là: đền Sòng Sơn (thị xã Bỉm Sơn) và đền phố Cát (thị trấn Vân Du, Thạch Thành). Đây là những ngôi đền thiêng, nơi đông đảo du khách thập phương tìm về chiêm bái, gửi gắm mong cầu, ước nguyện… Chính vì vậy mà trong dân gian hiện nay vẫn còn lưu truyền câu ca dao về sự linh thiêng của đền như sau: “Đền Sòng thiêng nhất xứ Thanh/ Thứ nhì phố Cát, thứ ba đền Hàn”.

Nếu đền Sòng Sơn là nơi Thánh Mẫu Liễu Hạnh hiển thánh thì đền phố Cát là nơi bà giáng thế lần thứ ba. Huyền tích dân gian kể lại rằng: Thánh Mẫu Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng, vì lỡ tay làm vỡ chén ngọc nên bị đầy xuống trần gian. Sau hai lần giáng thế, vì còn lưu luyến nhân gian nên Ngọc Hoàng cho phép được giáng trần lần thứ ba để trả nợ trần, phổ độ chúng sinh. Lần thứ ba, Thánh Mẫu giáng thế tại phố Cát, thị trấn Vân Du, Thạch Thành, một nơi phong cảnh hữu tình, địa thế thuận lợi, đúng như những câu hát chầu văn mượt mà, mời gọi lòng người: “Khách thập phương tới đền phố Cát/ Ngắm non sông bát ngát một vùng/ Chín tầng thác dội lòng trong/ Cây đa trước miếu cá vùng kín khe/ Nhìn non nước bốn bề như vẽ…”.

Trong bài viết “Phố Cát” (Thanh Hóa – Di tích và thắng cảnh, NXB Thanh Hóa), tác giả Phạm Tấn khảo tả chi tiết về ngôi đền thiêng này: Đền phố Cát nằm ở lưng chừng núi, có thế đất tay ngai. Phía trước đền có 3 ngọn núi gọi là tam thai án ngữ như một bức bình phong, các ngọn núi khác được Nhân dân dựa theo đặc điểm cụ thể mà đặt tên như: núi cây Trôi, núi Long, núi Ly, núi Hổ, núi Vực voi... Gần đền có một dòng suối nhỏ êm đềm nước chảy. Đến trước cửa đền, dòng suối tạo thành một vụng như một cái hồ nhỏ, cá bơi thành đàn, tựa như suối cá thần ở Cẩm Thủy. Cứ đến mùa xuân, cá lớn bơi đi đâu hết, và từng đàn cá con lại về như là có phép lạ. Mỗi mùa lễ hội tại đền, cá lớn lại về khiến cho ngôi đền càng thêm độc đáo, nhuốm màu tâm linh, huyền bí. Tại suối cá có xây dựng một lầu bát giác, thường gọi “lầu Vọng Ngư”.

Không gian thờ tự trang trọng, linh thiêng phía trong đền phố Cát.

Trong thế tay ngai của dãy núi, tổng hòa kiến trúc đền phố Cát gồm 4 công trình độc lập từ thấp lên cao gồm: Sân rộng với nghinh môn 8 mái; cung Đệ Tam, cung Đệ Nhị, cung Đệ Nhất. Xung quanh là tường hoa bao bọc. Mỗi cung có 3 gian thông, hai gian hai đầu cung nhị và cung đệ tam là đường lên xuống liên hoàn giữa các cung, bên trong các cung là đồ thờ... Bên cạnh công trình chính là Nhà Quan cư (Nhà khách), Cổng Tam quan 2 tầng 8 mái, lầu vọng ngư, tường hoa, cây cảnh, cầu cong bằng đá bắc qua suối để khách bộ hành đến Đền Quan Giám và đi vào khu vực Đền Bùi... Tất cả đều là kiến trúc của thời Nguyễn giống như ở phủ Dầy và đền Sòng. Trải qua biến thiên thời gian, thăng trầm lịch sử, đền phố Cát bị bom đạn tàn phá, chỉ còn lại nền móng và một số hạng mục như: Tam Quan, lầu Vọng Ngư, cầu cong bằng đá bắc qua suối, bia ký...

Mỗi năm, đền phố Cát mở hội một lần vào ngày 18-1 đến 3-3 âm lịch, kéo dài gần 2 tháng. Đây là lễ hội truyền thống, tiêu biểu cho tín ngưỡng thờ Mẫu trên đất Thạch Thành nói riêng, tỉnh Thanh Hóa nói chung. Không gian thờ tự bên trong đền là nơi tổ chức lễ bái, thượng đồng, dâng lễ do các hội từ thập phương về tín lễ. Phần hội sôi nổi, phong phú các hoạt động văn hóa văn nghệ, thể thao, trò chơi dân gian như: cờ tướng, đu tiên… Đặc sắc nhất của lễ hội đền phố Cát là rước sắc. Theo tài liệu ghi chép lại, trước khi vào ngày hội chính, làng tổ chức rước sắc bát hương Thánh Mẫu từ đền chính ra đền Đức Ông, sau khi lễ bái xong lại rước về đền chính. Trong quá trình rước sắc có đánh trống, múa lân. Khi sắc về đền thì đưa sắc vào cung cấm. Quy mô rước trang trọng hơn, nghi trượng nhiều và đẹp, ngoài lọng vàng thì ở đây còn có tán vàng, tán tía, kiệu tám đòn; có ông đồng, bà cốt mặc áo ngự, chít khăn chầu, hát văn… Những trai tráng mang nghi trượng, cờ, trống, chiêng, tráp kích, gươm trường, dùi đồng, phủ việt, kiệu lọng... đều mặc áo nẹp, chít khăn như kiểu lính thời phong kiến. Sau kiệu là các cụ quan viên, quần chùng, áo dài, khăn xếp. Đám rước kiệu, cờ tán lộng ngợp trời, trống chiêng vang vọng một vùng… Đoàn rước càng đi càng đông vì thế mà càng thêm khí thế, lan tỏa.

Đền phố Cát không chỉ là điểm tham quan, du lịch văn hóa tâm linh tiêu biểu. Hơn hết, đây là niềm tự hào, khẳng định thêm vai trò, vị thế của xứ Thanh trong dòng chảy văn hóa Việt.

*Bài viết sử dụng tư liệu trong cuốn sách “Cơ sở văn hóa Việt Nam”, Trần Quốc Vượng (chủ biên), NXB Giáo dục.

Bài và ảnh: Hoàng Linh