“Sân khấu hóa” nhân vật, sự kiện lịch sử:

Nỗ lực và thăng hoa

NSƯT Nguyễn Hữu Chính xuất sắc “hóa thân” thành nhân vật Triết vương Trịnh Tùng trên sân khấu.

Lịch sử chính là mảnh đất nuôi dưỡng và ngọn nguồn sáng tạo của nhiều loại hình văn học nghệ thuật. Trong đó, nghệ thuật sân khấu với các ngôn ngữ đặc trưng của thể loại, thông qua sự nỗ lực sáng tạo, thăng hoa diễn xuất của diễn viên đã góp phần xây dựng, tái hiện lại các hình tượng nhân vật, sự kiện lịch sử một cách trực quan sinh động nhằm chuyển tải thông điệp, giá trị nhân văn sâu sắc và góp phần nối liền khoảng cách giữa các thế hệ, giữa quá khứ và hiện tại...

Sân khấu hóa các nhân vật, sự kiện lịch sử là hoạt động sáng tạo nghệ thuật không hề dễ dàng. Nó là một niềm vui, niềm vinh dự, tự hào nhưng đồng thời cũng là trách nhiệm, thử thách đối với bất kỳ đơn vị nghệ thuật và cá nhân người nghệ sĩ nào có ý định dấn thân. Bởi lẽ, khi chúng ta chọn sự kiện, nhân vật lịch sử làm đối tượng sân khấu hóa đồng nghĩa với việc chúng ta nhận lấy sứ mệnh trao truyền, kết nối, chuyển tải thông điệp, giá trị nhân văn sâu sắc của quá khứ đến với hiện tại. Và hơn hết, khán giả đến với sân khấu lịch sử không đơn thuần chỉ để thỏa mãn nhu cầu giải trí đơn thuần. Khán giả muốn được khám phá, tìm hiểu và thấu hiểu hơn về bối cảnh diễn ra các sự kiện lịch sử, thân thế, sự nghiệp của các vị vua, chúa, anh hùng dân tộc, nhân vật lịch sử tiêu biểu của quê hương, đất nước. Thông qua những trải nghiệm, hiểu biết ấy, các thế hệ cháu con hôm nay càng cảm thấy tự hào, trân trọng về công lao, đóng góp to lớn của cha ông; từ đó tiếp thêm ngọn lửa, tinh thần yêu nước, ý thức vươn lên trong lòng mỗi người.

Nhận thức sâu sắc được vai trò, sứ mệnh đó, dẫu đã có hơn 30 năm gắn bó với nghệ thuật truyền thống, từng nhiều lần được vinh dự “hóa thân” thành các nhân vật lịch sử, anh hùng hào kiệt của xứ Thanh nói riêng, đất nước Việt Nam nói chung trên sân khấu nhưng NSƯT Nguyễn Hữu Chính, Phó Giám đốc phụ trách Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Thanh Hóa vẫn chưa một giây phút nào thôi nỗ lực tìm tòi, học hỏi, rèn luyện để tiếp tục hoàn thiện bản thân. NSƯT Hữu Chính trải lòng: “Cần rất nhiều yếu tố để đảm bảo “sân khấu hóa” thành công nhân vật, sự kiện lịch sử. Ngoài sự “phù phép” của bàn tay đạo diễn và các yếu tố như: kịch bản, trang phục, đạo cụ, âm nhạc... thì vai trò của người diễn viên đặc biệt quan trọng. Khi đảm nhận vai, người diễn viên phải nắm bắt được tâm tư, tình cảm, thần thái của nhân vật trong bối cảnh lịch sử rộng lớn và ở từng giai đoạn nhất định. Thậm chí, ngay trong từng cử chỉ, ánh mắt, động tác cũng phải thể hiện cho ra được phong thái của nhân vật ấy, chứ không thể nhầm lẫn với bất kỳ nhân vật nào khác”.

Khái quát lại thì tưởng chừng đơn giản vậy nhưng để đạt được những yêu cầu khắt khe ấy, người diễn viên khi tái hiện nhân vật, sự kiện lịch sử phải trải qua quá trình tìm tòi, học hỏi, luyện tập hăng say, miệt mài và đầy trách nhiệm. NSƯT Hữu Chính chân thành chia sẻ: “Mỗi nhân vật lịch sử đều có một cuộc đời, số phận, tính cách khác nhau. Hơn hết, mỗi cuộc đời, số phận, tính cách ấy không đơn tuyến, không bất biến mà có sự kết nối, biến đổi theo từng sự kiện, bối cảnh khác nhau. Do đó, trước khi “nhập cuộc”, người diễn viên cần chuẩn bị cho mình lớp “phông nền” cơ bản về văn hóa – lịch sử, phải có quá trình đầu tư thời gian, công sức tìm hiểu, tiếp cận tư liệu về cuộc đời, thân thế, sự nghiệp và bối cảnh, diễn biến lịch sử mà tác phẩm đề cập đến.

Quả thực không quá khoa trương khi so sánh hoạt động sân khấu hóa nhân vật, sự kiện lịch sử giống như một cuộc dấn thân đầy thử thách, mạo hiểm của các đơn vị nghệ thuật và bản thân người nghệ sĩ. Bởi lẽ, bên cạnh những đòi hỏi, yêu cầu cao về mặt chuyên môn thì thái độ, cách nhìn nhận, đánh giá và kỳ vọng của khán giả đối với chất lượng của sân khấu lịch sử vô cùng khắt khe, đa chiều. Đâu đó sau một tiết mục, vở diễn khai thác chất liệu lịch sử, ít nhiều lại thấy nổi lên những ý kiến tranh luận, nhận xét, đánh giá từ phía khán giả lẫn người có chuyên môn xoay quanh câu chuyện: Sân khấu hóa đề tài về lịch sử nhất thiết phải bảo tồn nguyên vẹn hay là có sự kế thừa và phát huy cho phù hợp với đặc trưng nghệ thuật, thị hiếu khán giả, hơi thở thời đại?

Bàn về sức hấp dẫn và điều kỳ diệu mà lịch sử mang lại cho chúng ta, nhà văn, triết gia người Anh – Aldous Huxley đã từng sâu sắc nhận định: “Sự quyến rũ của lịch sử và bài học bí ẩn mà nó cho ta chính là điều này: Thời đại nối thời đại trôi qua, chẳng gì thay đổi nhưng không gì giống như trước nữa”. Nói như vậy, ngay trong bản chất, lịch sử không phải là sự đứng im mà luôn có sự kế thừa, phát huy, vận dụng linh hoạt, sáng tạo, hiệu quả trong từng giai đoạn, thời kỳ. Những bài học kinh nghiệm được đúc rút từ lịch sử luôn là tiền đề góp phần làm nên thành công ở hiện tại và tương lai.

Lịch sử là khoa học của sự chính xác. Tuy nhiên, khi trở thành chất liệu cho sáng tạo nghệ thuật, lịch sử không đơn thuần chỉ là hệ thống các dữ kiện, con số, thời gian khô cứng. Công việc của người nghệ sĩ không phải là sao chép nguyên bản như những cái máy photocopy hiện đại. Bằng sự cảm nhận, sức sáng tạo, người nghệ sĩ “thổi hồn” vào nhân vật, sự kiện lịch sử thông qua từng cử chỉ, ánh mắt, động tác, lời thoại. Từ đó, chân dung, tính cách nhân vật, ý nghĩa của sự kiện lịch sử được chuyển tải, được khái quát hóa thành hình tượng nghệ thuật vừa đảm bảo tính chân thực vừa có sức lay động, chuyển tải những thông điệp, hướng con người đến các giá trị nhân văn sâu sắc, vươn tới chân – thiện – mỹ. Điều đó lý giải vì sao, trước NSƯT Hữu Chính và Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Thanh Hóa, từng có nhiều nghệ sĩ vào vai các nhân vật lịch sử như: Anh hùng giải phóng dân tộc Lê Lợi, vị vua áo vải Quang Trung – Nguyễn Huệ, Triết vương Trịnh Tùng, Thái vương Trịnh Kiểm, Hồ Quý Ly, Hồ Nguyên Trừng... Tuy nhiên, mỗi vai diễn của NSƯT Hữu Chính khi hóa thân thành các nhân vật lịch sử này vẫn để lại dấu ấn riêng biệt, gây ấn tượng sâu sắc trong lòng công chúng và được giới chuyên môn đánh giá cao, đoạt nhiều Huy chương Vàng, Bạc trong các hội thi, hội diễn toàn quốc. Quan trọng hơn tất thảy, những nhân vật lịch sử của quê hương, đất nước vẫn luôn là nguồn cảm hứng sáng tạo bất tận của các loại hình nghệ thuật nhưng nghệ thuật sân khấu vẫn luôn tìm được vị trí xứng đáng, khó lòng thay thế.

Mặc dù có nhiều đóng góp quan trọng trong việc giáo dục truyền thống, tiếp thêm tinh thần, tình yêu quê hương, đất nước nhưng không thể phủ nhận thực tế rằng: Nghệ thuật sân khấu, nhất là sân khấu khai thác chất liệu lịch sử vẫn chưa thực sự tạo được tiếng vang, lan tỏa sâu rộng, bắt kịp thị hiếu của công chúng. Nguyên nhân một phần do tác động của nhịp sống hiện đại, cơ chế thị trường. Tuy nhiên, một phần quan trọng là do hạn chế về công tác tuyên truyền, quảng bá, sự năng động, nhạy bén của các đơn vị nghệ thuật; sự thiếu hụt các kịch bản hay, hấp dẫn... Để hoạt động sân khấu hóa nhân vật, sự kiện lịch sử phát huy hiệu quả, tạo nên sức sống bền bỉ, dư dả, phong phú như các loại hình nghệ thuật khác cần phải thực hiện đồng bộ các giải pháp về: Tăng cường công tác quản lý của các cấp, các ngành thông qua cơ chế, chính sách; đầu tư nguồn nhân lực; huy động nguồn lực, đẩy mạnh công tác xã hội hóa... Trong đó, công tác tuyên truyền, quảng bá cần được quan tâm, đầu tư, tích cực hơn nữa dưới nhiều hình thức khác nhau như: Cổ động trực quan, sinh hoạt chuyên đề, phát sóng trên các phương tiện thông tin đại chúng, ấn phẩm văn hóa; mở rộng “sân chơi”, kênh truyền thông bằng cách khai thác tối đa tiềm năng, thế mạnh của mạng xã hội; đưa “sân khấu hóa” trở thành hoạt động thường xuyên tại nhiều cơ sở, trường học, địa bàn dân cư và sự kiện chính trị - xã hội, văn hóa...

Nguyên Linh